નિર્વાસિત

નિર્વાસિત

અંધકારને ચીરીને પ્લેન નીચે ઉતરી રહ્યું હતું અને હું અનાગતભયથી આશંકિત થઈ કંપી રહ્યો હતો.  આજે હું નવી ધરતી પર પગ મૂકી રહ્યો હતો.  નવી દુનિયાના અજાણ્યા પ્રદેશમાં પ્રવેશી રહ્યો હતો.  મારા માટે આ મોટુ સાહસ હતું, પરંતુ યુગાન્ડા છોડ્યા વગર છૂટકો જ ન હતો.  એ યુગાન્ડા, જેને સર વિસ્ટન ચર્ચીલે “જ્વ્યૂઅલ ઓફ આફ્રિકા” કહીને નવાજ્યું હતું.  યુગાન્ડામાં શું ન હોતું?  કામ, ધંધો,  ઘર, પૈસો, નોકર ચાકર, સરસ મઝાની આબોહવા, આપણા પોતીકા લાગે એવા દેશી ભાઈઓનો ભાઈચારો, આપણો સમાજ, આપણું ક્લ્ચર, બધુ જ તો અહીં હતું.

આ આરામ, ચેન, સુખ, શાંતિ બ્રિટિશ રાજ દરમ્યાન, લગભગ ૧૯૬૦ના દાયકાના શરૂઆતના વર્ષો સુધી રહ્યા.  પછી પરિસ્થિતિ બદલાતી ગઈ.  બ્રિટિશ સામ્રાજ્યનો સૂર્ય અસ્ત થઈ રહ્યો હતો.  ધીરે ધીરે બધા દેશો આઝાદી મેળવતા હતાં.  યુગાન્ડા પણ આઝાદ થયું.  સ્વતંત્ર થયેલ દેશમાં સત્તાધારી બનવા તેમજ આધિપત્ય મેળવવા માટે આંતરિક કલહ વર્ષો સુધી ચાલતો રહ્યો અને ૧૯૭૧માં પ્રેસિડેન્ટ ઓબોટેને ઉથલાવીને ઇદી અમીન સરમુખત્યાર બન્યા.  પોતાની સત્તા ટકાવી રાખવા જુદી જુદી વિરોધી જાતિઓના એક લાખથી પણ વધારે લોકોને ઘાતકી રીતે હણી નાખ્યા બાદ, ઇદી અમીનની આંખમાં આવ્યા આર્થિક સમૃદ્ધિ ધરાવતા એશિયનો.  કદાચ, આ નરસંહારથી પ્રજાનું ધ્યાન બીજે દોરવા અથવા બીજા કોઈ સાચા, ખોટા પ્રચલિત કારણોને લઈને, ઇદી અમીને જાહેર કર્યું કે દેશની આર્થિક વ્યવસ્થાનું નિયંત્રણ યુગાન્ડાની મૂળભૂત હક્ક ધરાવતી કાળી નેટીવ પ્રજાના હાથમાં હોવુ જોઈએ અને માલેતુજાર એશિયનોને આ દેશમાંથી હકાલી કાઢવા જોઈએ.

ઇતિહાસ કદી ભૂલતો નથી, કાળના ચોપડે પુનરાવર્તન કરતો ફરે છે.  માનવીને એની નજર સમક્ષ પૂરેપૂરો ઉઘાડે છે.  લાખો લોકોને મોતને ઘાટ ઉતારનાર એડોલ્ફ હિટલર જેમ ઇદી અમીન પણ સત્તાધીશ્વર બન્યા.  ચોથી ઓગસ્ટ ૧૯૭૨ના એ ગોઝારા દિવસે ઇદી અમીનનો વટહુકમ જારી થયો કે ૯૦ દિવસની અંદર યુગાન્ડા છોડો.

ભગવાને આપણને કાળા તો ન બનાવ્યા પણ ધોળા ય ન બનાવ્યા. બન્ને જાતિઓનું મિશ્રણ કરી “બ્રાઉન કૉક્ટેલ” જેવા બનાવી દીધા, જે ઇદી અમીન માટે અસહ્ય હતું.  ઇદી અમીનને એના જેવા જ કાળા માણસો એના દેશમાં જોઈતા હતા.  અમે એના માટે પૂરતા કાળા ન હતા.  બ્રિટિશરો માટે બ્રિટિશ પાસપોર્ટ હોલ્ડર હોવા છતાં અમે પૂરતા ધોળા ન હતા અને ભારત માટે અમે ભારતીય ન હતા કારણ કે અમારી પાસે બ્રિટિશ પાસપોર્ટ હતો, ભારતીય નહીં. આ દેશમાં બેથી ત્રણ પેઢીના સ્થાયી વસવાટ બાદ અમે હિજરતી બન્યા હતાં.

ઓગણીસમી સદીના અંતમાં બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના આધિપત્ય હેઠળ કેટલાક સાહસિક ભારતીઓ પોતાના સ્વપ્ના સાકાર કરવા તો કેટલાક દેશની કારમી ગરીબાઈથી કંટાળીને તો કેટલાક નવી દુનિયામાં ધન કમાવવાની લાલચે આફ્રિકાના અંધાર ખંડમાં પોતાનું નસીબ અજમાવવા જઈ ચડ્યા હતાં. ઉત્તરોત્તર વિસ્તરતા બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના શાસનની જોગવાઈ માટે આ અંધાર ખંડમાં રેલ્વે લાઇન બાંધતા, ઘણાં ભારતીઓ મહાકાય સિંહોના કોળિયા બની ગયા હતાં, તો કેટલાકે શેરડી, ચા, કોફીના પ્લાન્ટેશનમાં કાળી મજૂરી કરતા દમ તોડ્યો હતો.  આપણા પૂર્વજો અદમ્ય સાહસિક, ખેલદિલ, નીડર તેમજ જાનનિસાર હતાં. એવા પૂર્વજના આ વંશજની આજે નાળ કપાઈ હતી.

આજે હું કેનેડામાં ઉતરી રહ્યો હતો.  ભૂગોળમાં ભણ્યા હતા કે કેનેડા ઉત્તર ધ્રુવનો ભૂભાગ છે, સરોવરોનો દેશ છે અને ત્યાં એસ્કિમો લોકો ઇગ્લૂમાં રહે છે.  કેનેડા વિષે ખાસ કાંઈ જાણકારી નહોતી અને જાણવાની જરૂર પણ જણાઈ નહોતી.  યુગાન્ડામાં અમે અમારી દુનિયામાં જીવતા હતા, ‘કકૂન’ માં રહેતા હતા.

પ્લેન રાત્રે મોન્ટ્રીયલના એરપોર્ટ પર ઉતર્યું.  હું એકલો જ હતો. મારી સાથે મારા કોઈ પણ સંબંધી નહોતા, પણ બીજા ઘણાં બધા એમના છોકરાંછૈયાં, તેમ જ ઘરડા મા બાપ સાથે હતાં.  ઘણા મોટી ઉમ્મરનાં મા બાપો એમના ટીનેજર છોકરા છોકરીઓ જોડે હતાં.  જે દેશમાં જનમ્યાં, જે ધરતીનો ખોળો ખૂંદતા મોટા થયા, એનાજ મૂળિયા કાપી નાખવામાં આવ્યા હતાં.  ઉખાડી નાખેલ છોડોને નવી ધરતી પર, નવી આબોહવામાં, નવા વાતાવરણમાં રોપીને ઉછેરવાના હતાં.  કઠણ કામ હતું પણ કર્યે જ છૂટકો!

અમારામાંથી થોડા લોકોને અલગ લઈ જવામાં આવ્યા. મારા માનવા મુજબ અમે બધા રેફ્યુજી હતાં એટલે ઇમિગ્રેશન જેવું કાંઈ કરવાનું હતું નહીં અને કસ્ટમમાં સાથે હોય શું જે ડીક્લેર કરવું પડે?  બધુ જ છોડીને અહીં આવી લાગ્યા હતાં, ત્યાંના અંજળપાણી તો ઊઠી ગયા હતાં

અમને બધાને એક બસમાં બેસાડી મિલિટરી બેઝ ઉપર લઈ જવાના હતાં.  યુગાન્ડામાં મિલિટરી બેઝ નું નામ સાંભળીને, મન કંપિત થઈ, કંઈ કેટલીયે ભયાનક કલ્પનાઓ કરી બેસતું, મનમાં કમકમાટી આવી જતી, શરીરમાં ધ્રુજારી ભરાઈ જતી.  યુગાન્ડા છોડતા એશિયનોને ચેકપોસ્ટ પર ઈદી અમીનના સૈનિકો ખૂબ હેરાન કરતા. ઘરેણાં, પૈસા, કિમતી વસ્તુઓ, આ બધુ તો લઈ લેતા, પણ ક્યારેક આપણી મા બહેનોને પણ…!   જ્યારે અહીં ડગલે ને પગલે મળતો પ્રેમભર્યો આવકાર મનને હૂંફ બક્ષી રહ્યો હતો.

બસ મોન્ટ્રીયલના મોટા મોટા રસ્તા ઉપર દોડતી હતી, અને હું આંખો ફાડી ફાડીને ચકાચૌંધ કરતી ગગનચુંબી ઇમારતો જોતો હતો. મારા માટે આ સાવ નવો અનુભવ હતો.  અમારા સૌના માટે આ અસાધારણ અનુભવ હતો.  આવતીકાલનો દિવસ શું લઈને આવશે એની ખબર નહોતી, પણ મનમાં એક વિશ્વાસ હતો કે અહીં અમે સુરક્ષિત છે.

બસ મિલિટરી બેઝના નિવાસસ્થાન ઉપર આવી પહોંચી.  અમને સૌને અમારા રહેઠાણ ઉપર લઈ જવામાં આવ્યાં. અહીં ઘણાં ઓરડાઓમાં “બંકબેડ” મૂકવામાં આવ્યા હતાં.  આ બંકબેડની હરોળ જોઈને મને મારી મોમ્બાસાથી મુંબઈ સ્ટીમરની જૂની સફરો યાદ આવી ગઈ.  કેટલી મજા આવતી હતી એ સમયે!  દરિયો ખૂબ વહાલો લાગતો હતો. અનેરા આનંદથી મારી આંખ ભીની થઈ ગઈ.  રાત જૂની યાદોને  વાગોળતા વીતી.

સવાર પડી. ચા નાસ્તાનો સમય થયો.  અહીં કોણ ચા બનાવી આપવાનું હતું?  એ સાહેબી યુગાન્ડા છૂટ્યું એની સાથે જ  છૂટી ગઈ,  હવે જાત મહેનત ઝિંદાબાદ!  ચા બનાવવાની હતી  “કેટલ”માં ગરમ પાણી હતું અને બાજુમાં “ટીબેગ”. ઇન્ડિયા કે યુગાન્ડામાં ક્દી “ટીબેગ” જોઈ નહોતી.  ચા બનાવવી હતી એટલે ગરમ પાણીમાં “ટીબેગ” ફાડીને નાખી દીધી.  થોડા સમય બાદ ચા ગાળવા આજુબાજુ ગરણી શોધી પણ મળી નહી.  દેશીભાઈ આમે શરમાળ અને ઉપરથી એવરેસ્ટ જેવો ઇગો વાળા, એટલે શું કામ મૂરખ બનવા કોઈને પૂછે?  એ જ કપમાં દૂધ અને ખાંડ નાખીને ચાની પત્તી સાથે ચા પી ગયા. મારુ માનવું કે છે મારા જેવો અનુભવ કોઈક્ને તો થયો જ હશે!  આ દેશમાં આવીને કેટલું બધું નવું શિખ્યા છે!  મોટામાં મોટી વાત કે કોઈ પણ કામમાં શરમ અનુભવવી નહી!  ઘરના કામમાં બાદશાહ ગુલામ!

ત્યાર બાદ સૌને “વિન્ટર કોટ, વિન્ટર બૂટ અને વિન્ટર ગ્લ્વઝ” આપવામાં આવ્યા. ઓક્ટોબર મહિનાના અંતના એ દિવસો હતાં. અહીં કેનેડામાં વિન્ટર આવી રહ્યો હતો, પણ અમારા માટે તો ખરેખર વિન્ટર જ હતો.  યુગાન્ડાની સરખામણીમાં વતાવરણ ઘણું ઠંડુ હતું.  જિંદગીમાં પહેલી વાર વિન્ટર કોટ હાથમાં પકડ્યો હતો.  વેસ્ટર્ન મુવીઝમાં કાવબોઇઝને વિન્ટર કોટ પહેરીને શૂટ આઉટ કરતા જોયા હતાં.  આજે વટથી હું પણ ફિલ્મ એક્ટરની જેમ વિન્ટર કોટ, વિન્ટર બૂટ અને વિન્ટર ગ્લ્વઝ પહેરીને ઉભો હતો, કમી હતી ફ્ક્ત હેટની!

કેનેડામાંની છત્રછાયામાં ચાલીસ વર્ષ વીતી ગયા. કેનેડા અમારી કર્મભૂમિ, અમારા બાળકોની જન્મભૂમિ.  આજ ઠંડા પ્રદેશે અમને ગરમાવો બક્ષ્યો અને  હૂંફ આપી છે.  અમારો હાથ પકડીને અમને ઊભા કર્યા અને સમૃદ્ધ બનાવ્યા છે, સાથે સાથે  અમારા બાળકોને વિકાસક્ષમ બનાવ્યા છે.  આજ અમારો દેશ અને વતન છે.  સાચુ કહું તો કેનેડા જેવો બીજો દેશ દુનિયામાં ક્યાંય નથી!

યુગાન્ડા છોડીને આવનાર કેટલાક ભાઈ-બહેનોના મોઢે મેં એ સાંભળ્યું છે કે સારુ થયું ઇદી અમીને આપણને હાંકી કાઢ્યા, જેને લીધે આપણે અહીં આવી શક્યા અને આજે વધારે સમૃદ્ધ થઈ શક્યા!  થોડુ ઘણું તથ્ય આ વાતમાં છે, પરંતુ મારી જેમ સેંકડો લોકોએ મા, બાપ, ભાઈ બહેન, કુટુંબ કબીલાથી વિખૂટા પડીને ભારે કિંમત ચૂકવી છે એ પણ હકીકત છે.  આ વાતનો રંજ આજ દિન સુધી રહ્યો છે અને જિંદગીભર રહેશે.

પ્રવીણ દેસાઈ

નથી કોઈ પણ મેળના ભાગ્યે રાખ્યા, રહ્યા છે હવે ભાગ્યમાં માત્ર ફેરા;
અમે એમ ભટકી રહ્યા છીએ જ્યાં-ત્યાં, વતનમાંથી જાણે કે હિજરત કરી છે.

 અમૃત ‘ઘાયલ‘