કૂવાડીયો – મારુ સ્મૃતિ કાવ્ય

 

કૂવાડીયો – મારુ સ્મૃતિ કાવ્ય

એ દિવસોમાં ઋતુચક્ર ભારે ચોકસાઈથી ફરતું રહેતું.   અષાઢ ને શ્રાવણ ધરતીની સિકલ જ બદલી નાખતા.   મેહુલીયો મન મુકીને વરસતો.   પછી આવે ઓતરાચીતરા.   માથું ચીરી નાખે તેવો તાપ, જમીનમાં ભેજ અને વાતાવરણમાં બાફ.   શૈશવની મનોભૂમિમાં કૂવાડીયાનું વર્ષાવન આજેય જાણે કે ફરી ફૂટી નીકળવાની કોશિશ કરે છે.  વરસાદનું ઝરમર સંગીત, પતંગિયાંનું નૃત્ય, વાડ પરનાં જંગલી ફૂલોનો દેખાવ અને ગીચ વનરાજીમાં સરી જતા સાપનો  ભય.   બધું સાથે મળીને રચાતું કૂવાડીયાનું કાવ્ય.   ચોમાસાના ઉતરાર્ધમાં ઘર પાછળ, ચરામાં અને સીમમાં બધુ જ લીલીછમ વનસ્પતિથી છવાઈ જતું.   આ બધામાં કૂવાડીયાનો ઠઠારો ભારે.   પડતર ભૂમિમાં એમનું જ વર્ચસ્વ.   કેડ સુધી ઉગીને ઊંચા થાય. જાણે નાનકડું ઝાડ જ જોઈ લો.   આવાં હજારો બોન્સાઇ વૃક્ષોનુ વન ઉગી નીકળતું.   વચ્ચે વચ્ચે ધતુરો, આવળ કે ગોખરું જેવા છોડ પણ ખરા.   કેટલાંય વૃક્ષોનું શીશુરૂપ કૂવાડીયાના વનમાં અસ્તિત્વનો જંગ ખેલતું ને કૂવાડિયા એમના પ્રહરી બનતા.

આકાશના વિરાટ કેનવાસ પર વાદળોના વિવિધ આકાર ઉપસાવતો ને સવાર સાંજ ક્ષિતિજે રંગ ભરતો કોઈ અદ્રશ્ય કલાકાર અમને સંમોહિત કર્યે જતો.   વાદળોના આકાર અને અમારી કલ્પનાઓ એકાકાર થઇ જતાં ને એમાંથી નીપજતાં પર્વતો ને પ્રાણીઓ ને પંખીઓ…   વરસાદ હવે થંભી ગયો છે.   નીતરી ચુકેલાં વાદળાં ફરી પાછાં પાણી ભરવા ગયાં છે, તે હવે વરસતાં અને ગરજતાં આવ્યાં જ જાણો.   સાપુતારાના પર્વત ઉપર સાંબેલાધારે વરસતાં વાદળાંઓએ આભ ફાટવાનો અનુભવ કરાવ્યો છે.   તો, માઉન્ટ આબુની હોટેલમાં એમનો સાક્ષાત્કાર પણ થયેલો.   આખેઆખું વાદળ હોટેલના રૂમમાં મળવા આવેલું ને બે હાથ પ્રસારીને એનું સ્વાગતે ય કરેલું. ચાલીસ હજાર ફૂટ ઉંચે ઉડતા વિમાનમાંથી નીચે દેખાતાં રૂના ગોટા જેવાં વાદળો ધરતીથી આટલે ઉંચે (ને ભગવાનથી એટલા નજીક!) હોવાનો ભાસ થવા દેતાં નથી.   જાણો છો ગાંધર્વનગરી ક્યા આવેલી છે?  એક માન્યતા મુજબ ગંધર્વો વાદળાંની ઉપર વસે છે!

પહેલા વરસાદ પછી વાદળછાયા આકાશ તળે ખેતર ખેડાતું જાય અને પાછળ કાબરો અને બગલાનાં ટોળાંની પરેડ થતી હોય એવાં દ્રશ્યો હવે ઓછાં જોવા મળવાનાં છે.   ઢળતી રાત્રિઓના નિબીડ અંધકારમાં તમરાંના દીર્ઘ આલાપ અને દેડકાંના સમૂહગાનનું ઓરકેસ્ટ્રા રાત જામે તેમ જામતું.   એ સંગીતમાં ભળતી શિયાળવાંની લારી.   ઘાસલેટનો દીવો એની ફરજ પૂરી કરે પછી અજાણ્યા ભયની વચ્ચે ગુજરતી અમારી રાત્રીઓ.   હવાઈ ગયેલી દીવાસળી ખરા ટાઇમે જ રીસાતી.   વરસાદની કેટલીક ધારાઓ, અમારી ગમે તેટલી અનિચ્છા છતાં, ઘરમાં પ્રવેશી અમને અભિષિક્ત કરવાનો વિકૃત આનંદ માણતી.   મંકોડા ય જાણે કે આનાથી વિશેષ કોઈ સારો સમય જ ના હોય તેમ રોજ સાંજે અમારા ઘરમાં જેહાદી ઝનૂનથી ત્રાટકતા ને અમે ય એનો જવાબ તાલીબાની ઢબે, ધડથી માથું જુદું કરીને આપતા.  રાત્રીના પ્રગાઢ અંધકારમાં ઉંદરનો કશુંક કાતરવાનો અવાજ કેટલીય જાતના ભયની શંકાઓ જન્માવતો.

કૂવાડીયાના બે ચાર છોડ ઉપાડી તેના વડે રંગબેરંગી પતંગિયાં પકડવા અમે દોડતા રહેતા.  પીળાં પતંગિયાં આપણે પચાસ-સો વરસ પહેલાં હતા તેવાં ભોળાં સ્વભાવનાં.   સફેદ, આપણે અત્યારે છીએ તેવાં ચાલાક.   લાલ પતંગિયાં, આપણે હવે જમીનથી ધીમેધીમે અદ્ધર થવા માંડ્યા છીએ તેમ ભાગ્યે જ કોઈ જગ્યાએ બેસતાં.   કદાચ ગાતાં હોય, ”મારાં રૂપનાં ગુમાન કેરી ગાંસડી, શિરેથી ઉતરાવો હો રાજ!”.  આ પતંગિયાં, ફૂલો પાસેથી બાલિકાઓની કાલી-ઘેલી વાતો, મુગ્ધાઓના અરમાનો અને યૌવનાઓની પ્રણય-કથાઓના રંગ તેમની પાંખોમાં ભરી લાવતાં.   પ્રકૃતિમાં ક્યાંય કદરૂપતા નથી હોતી.   બધું જ એની રીતે સુંદર હોય છે.   ફેર તો આપણી જોવાની દ્રષ્ટિમાં હોય છે.   બહારની દુનિયા અમને તો કવિશ્રી પ્રિયકાંત પરીખની કલ્પનાની જેમ ત્યારે ફૂલમય જ જણાતી:

“ફૂલની નદી, ફૂલનું તળાવ, ફૂલનું નાનું ગામ;
ફૂલનો દીવો, ફૂલ હિંડોળો, ફૂલમાં ફોર્યા રામ!”.

જો કે શેખાદમ આબુવાલા જરા વધારે વાસ્તવવાદી છે.   કહે છે:

“ફૂલોનું સ્વપ્ન આવે ના આવે ખબર નથી,
પાલવમાં પાનખરના, ભરી લો વસંતને”

કૂવાડિયાનો ખરો ઉપયોગ તો શિયાળામાં તાપણી કરવાનો.  ચોમાસું ઉતરતાં જ ઘર પાછળની જગ્યા ચોખ્ખી કરવા માટે આ કૂવાડિયા કાપી લઈએ.   આંગળી જેટલું જાડું તો એનું થડ હોય.   બે ત્રણ મહિનામાં તો સુકાઈ જાય ને ઠંડી શરુ થતાંમાં તો તાપણીમાં સળગવાય માંડે.   ઘરનાં, ને રસ્તે જતાં જેને પણ ઠંડી લાગે તે થોડી વાર આવીને હાથ પગ ગરમ કરી લે.   સાથે સુખદુખની બે વાતો ય કરી લે. સુક્કાભટ્ઠ થઇ ચુકેલા કૂવાડીયાની સીંગોમાંથી નીકળતા બિયાંનાં તડ-તડ અવાજમાં અમારો ‘સ્ટ્રેસ’ પણ સ્વાહા થઇ જતો.   જો કે, ત્યારે તો શાળાના ઘરકામ સિવાય બીજો કયો સ્ટ્રેસ હોય!

કૂવાડિયા, ફૂલો, ઋતુરાજ વસંત, પતંગિયાં અને વર્ષારાણી તો પ્રકૃતિના વાદ્યમાંથી રેલાતા શાસ્વત સુરોનું સંગીત છે.  સંગીતના એ લયમાં આપણું મન પણ લયબદ્ધ થવા માંડે છે.  તેની વિશુદ્ધતાના ઝરણામાં મનના દોષ ધોવાતા રહે છે.   તેની વિશાળતામાં આપણી સંકુચિતતા વિલીન થઇ જાય છે.   જ્યાં કશો ભેદભાવ નથી, ત્યાં અહંકાર ઓગળી જાય છે.  જ્યાં એકમાત્ર તમે છો ત્યાં કૃત્રિમતાનો અંચળો ય સરી પડે છે.   અને કોઈ પુનીત ક્ષણે, જડમાં વિલસી રહેલી સર્જનહારની ચેતનાના આવિર્ભાવનો પ્રારંભ થાય છે…..

છેલ્લે, કુદરતના અદના જણ પેલા કૂવાડીયાને અર્પણ કરીએ કવિશ્રી જયંત પાઠકની આ પંક્તિઓ:

“સૂરજનો રંગ મારાં પાંદડાં પીએ, ને પીએ માટીની ગંધ મારાં મૂળ;
અર્ધું તે અંગ મારું પીળાં પતંગિયા, ને અર્ધું તે તમરાંનુ કુળ.
થોડો અંધારે થોડો ઉજાશમાં, થોડો ધરતીમાં થોડો આકાશમાં,
થોડો વગડાનો શ્વાસ મારા શ્વાસમાં…”

પોલ મેકવાન

કભી રોયે તો આપ હી હંસ દીયે હમ
છોટી છોટી ખૂશી છોટે છોટે વો ગમ
હાયે ક્યા દિન થે, વો ભી ક્યા દિન થે…

બચપન કે દિન ભી ક્યા દિન થે
ઉડતે ફીરતે તીતલી બનકે
બચપન…

મજરૂહ સુલતાનપૂરી